Στις 5 Ιουλίου του 1945, ο Γάλλος ζωγράφος Jean Dubuffet ξεκίνησε με προορισμό την Ελβετία, συνοδευόμενος από δύο φίλους – επίσης Γάλλοι- τον εκδότη Jean Paulhan και τον αρχιτέκτονα Charles-Édouard Jeanneret, ευρέως γνωστό ως Le Corbusier. H επιτροπή τουρισμού της Ελβετίας οργάνωσε αυτό το ταξίδι με την ελπίδα ότι οι ταξιδιώτες θα επέστρεφαν στο Παρίσι με μια ανανεωμένη οπτική για την Ελβετία. Ο Paul Baudry, ο Πρέσβης Πολιτισμού του Γαλλο-Ελβετικού τουρισμού, οργάνωσε επισκέψεις σε κορυφαία εστιατόρια, σε λόφους και λιβάδια, και στο όρος Matterhorn.

Αλλά ο Dubuffet δεν ενδιαφέρθηκε για αυτά. «Έτρεχε στις ψυχιατρικές κλινικές«, σχολιάζει αργότερα ο Paulhan, «συλλέγοντας διάφορες ζωγραφιές και υδατογραφίες«. Στο Παρίσι, ο Dubuffet είχε ήδη αρχίσει να αγοράζει έργα τέχνης από πνευματικά άρρωστους ανθρώπους, αλλά ήταν κυρίως στην Ελβετία όπου, σε σύνολο περίπου έξι τέτοιων ιδρυμάτων, συνέλεξε τον όγκο των έργων που αργότερα θα γινόταν η συλλογή του.

Αποσπάστηκε από το γκρουπ αυτό και αρχικά πήγε στην ψυχιατρική κλινική του Waldau, έξω από τη Βέρνη, όπου και μίλησε με τον Walter Morgenthaler, Ελβετό ψυχίατρο που δούλευε στο Waldau ως ιατρικός βοηθός, συλλέγοντας χιλιάδες έργα νοσηλευομένων. Πρώτα ήρθε σε επαφή με τα έργα του Adolf Wölfli, ενός σεξουαλικά παρενοχλημένου ασθενούς που ποτέ του δε γνώρισε γονείς και εισήχθη στο Waldau αφότου o ίδιος έγινε θύτης σεξουαλικής παρενόχλησης. Το εικοσιπέντε χιλιάδων (!) σελίδων αριστούργημα του Wölfli ήταν ένα συνονθύλευμα κειμένων, ζωγραφιών, κολλάζ και μουσικών συνθέσεων, τα οποία όλα μαζί σκιαγραφούσαν μια παραλλαγή της παιδικής του ηλικίας και ένα φανταστικό, μυθολογικού χαρακτήρα μέλλον που ονειρεύτηκε να έχει. Ο Dubuffet αναγνώρισε αμέσως τη λαμπρότητα του έργου. Εξετάζοντάς το πίσω στο Παρίσι, ο φίλος του, ο υπερρεαλιστής André Breton ονόμασε το έργο «Ένα εκ των τριών ή τεσσάρων πιο σημαντικών έργων ζωής του εικοστού αιώνα«.

ADOLF WÖLFLI (1864–1930).

Σε μια κλινική στο Münsingen (στην επαρχία της Βέρνης), ο Dubuffet συνέλεξε τα έργα του Heinrich Anton Müller, ενός εικονογράφου με βαριά κατάθλιψη. Το έργο του Müller «επικαλείται» τις παιδικές ζωγραφιές του Paul Klee και το Marc Chagall ωστόσο ταυτόχρονα επαφίεται και στην παραδοσιακή, μεσαιωνική και σύγχρονη τέχνη της Ελβετίας. Χωρίς γνώσεις περί ιστορίας της Τέχνης, ο Müller απέφυγε μια άκαμπτη προσέγγιση. Στο έργο Hermine, ζωγράφισε κάτι που φαίνεται ως η Εύα- αλλά με πράσινη και πορτοκαλί μολύβι. Την δείχνει να κρατά σταφύλια, κάτω από ένα δένδρο, όπου o Όφις σέρνεται προς την φουσκωμένη ελέω τοκετού κοιλιά της. Όπως οι περισσότερες μορφές του, έτσι και η «Εύα» του έχει πανέμορφα μεγάλα μάτια και βλέμμα μελαγχολικό. Επίσης, χάρη στη συστηματική χρήση λευκής κιμωλίας, οι μορφές του Müller μοιάζουν φαντάσματα, πλάσματα που κατανοούν – και αποδέχονται – τις κτηνωδίες της ζωής.

HEINRICH ANTON MÜLLER, HERMINE, C. 1917.

Ο Dubuffet συνέχισε σε όλη την Ελβετία, συναντώντας και συγκεντρώνοντας την τέχνη του σχιζοφρενούς ζωγράφου Aloise Corbaz στο La Rosière, ενός ιδρύματος κοντά στη Λωζάνη, καθώς και των γλυπτών του Joseph Giavarini, που είχε φυλακιστεί στη Βασιλεία για τη φοβερή δολοφονία μιας γυναίκας που τον είχε απειλήσει.

ALOÏSE CORBAZ, LE RICOCHET SOLAIRE.

Ο Dubuffet πήρε όλα αυτά τα έργα πίσω στο Παρίσι, αλλά διαπίστωσε ότι η τέχνη δεν είναι δημοφιλής στα γαλλικά σαλόνια. Έτσι δύο χρόνια αργότερα, το 1947, ο Dubuffet έγραψε το Manifesto Art Brut, στο οποίο τόνιζε την πολιτιστική αναγκαιότητα και την αισθητική ομορφιά που πίστευε ότι αγνοήθηκε από τον παραδοσιακό κόσμο της τέχνης. Ένα χρόνο μετά, αυτός, ο Breton και ο κριτικός Michel Tapié ίδρυσαν την Compagnie de l’Art Brut, η οποία συγκέντρωνε έργα από διάφορους ξένους και ψυχικά ασθενείς.

Στο τέλος, το κίνημα του Dubuffet δεν έφτασε ποτέ στους κυρίαρχους (mainstream) καλλιτέχνες, στις γκαλερί και στις δημοπρασίες. Τα έργα που είχε συλλέξει στη Γαλλία και στην Ελβετία παρουσιάστηκαν σε έκθεση μόλις δύο φορές, το 1949 στη Gallery René Drouin και αργότερα, το 1967, στο Musée des Arts Décoratifs (και οι δύο στο Παρίσι). Παρ’ όλα αυτά, οι επιρροές του κινήματος αυτού είναι πολύ σημαντικές, έχοντας εμπνεύσει μεταξύ πολλών άλλων τον σκηνοθέτη Jean Cocteau, τον ζωγράφο Joan Miró και τον ανθρωπολόγο Claude Lévi-Strauss.

Η Art Brut ή αλλιώς η ωμή τέχνη είναι «ακατέργαστη επειδή έχει αφεθεί μη πειραγμένη από τον πολιτισμό«, γράφει ο John Maizels στην «Raw Creation«, «ακατέργαστη επειδή ήρθε απευθείας από την ψυχή και, στην καθαρότερη του μορφή, άγγιξε ένα ωμό νεύρο.»

Με τα δικά του λόγια, ο Dubuffet είπε για την art brut ότι αποτελείται από «έργα που δημιουργούνται από τη μοναξιά και από τις καθαρές και αυθεντικές δημιουργικές παρορμήσεις – όπου οι ανησυχίες του ανταγωνισμού, της αναγνώρισης και της κοινωνικής προαγωγής δεν παρεμβαίνουν – είναι, εξαιτίας αυτών των ίδιων γεγονότων, πιο πολύτιμα από τα έργα των επαγγελματιών. »

Ο πολιτισμός της επικρατούσας τέχνης, ο Dubuffet αιτιολόγησε, οδήγησε σε μια ώθηση να αφομοιώσει κάθε εφευρετική καλλιτεχνική εξέλιξη, και έτσι να την αποστερήσει από τη δύναμή της. Η κύρια τέχνη καταφέρνει, γράφει ο Maizels, «να ασφυκτιά τη γνήσια έκφραση«.

Αυτό που θεωρείται τώρα «ακραία» σύγχρονη τέχνη – σουρεαλισμός, αλλά και μινιμαλισμός, ακόμη και μεγάλο μέρος του αφηρημένου εξπρεσιονισμού – έχει τις ρίζες του στα έργα αυτά. Στη συλλογή του Morgenthaler, τα έργα ταυτόχρονα αρνούνται να λειτουργήσουν μέσα στα όρια της ιστορίας της τέχνης, η τέχνη που συλλέγει είναι ιδιαίτερα παιδική, σοβαρή και γίνεται με την «αθωότητα» της εξωτερικής γνώσης, ενώ παράλληλα προηγείται της τέχνης των διάσημων καλλιτεχνών του παρελθόντος. Για παράδειγμα, σε όλη την εικοσαετία, η Marie Füri, μία ουσιαστικά άγνωστη καλλιτέχνης και ψυχικά ασθενής γυναίκα που υπέφερε από επιληπτικές κρίσεις, έκανε δεκάδες σχέδια στο ψυχιατρείο του Waldau, συμπεριλαμβανομένου ενός σχεδίου με μολύβι σε χαρτί που αποτελείται από συνεχείς, λεπτές οβάλ γραμμές που καλύπτουν ολόκληρη τη σελίδα.

Στη συλλογή του Auguste Marie, επικεφαλής ιατρού του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Sainte Anne στο Παρίσι από το 1920 έως το 1929 και ενός συμβούλου στο άσυλο του Villejuif για τις δύο δεκαετίες πριν από αυτό, το άτιτλο σχέδιο/κολάζ ενός ψυχικά ασθενή εν ονόματι Victor-François (το επώνυμό του είναι άγνωστο) χρησιμοποιεί κινεζικό μελάνι και κίτρινο χρωματιστό μολύβι σε διαφανές χαρτί για να δημιουργήσει μια σύνθετη εικόνα ενός Χριστού που φαίνεται να έχει τρελαθεί. Τα μάτια του Χριστού σχηματίζονται με στρογγυλεμένους κύκλους, δείχνοντάς τον σαν να έχει τρελαθεί ή, αν το θέσουμε με μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ότι μια μορφή τρέλας έχει γίνει θεϊκή. Μια τέτοια θρησκευτική παρωδία θα απέκλειε τις πιο ευαίσθητες ευαισθησίες έως ότου, μάλλον, μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα, όταν ήρθαν στο προσκήνιο καλλιτέχνες όπως ο David LaChapelle και ο Maurizio Cattelan. Στα αυτο-προσωποκεντρικά αντικείμενα της τρέλας, ένα ανώνυμα κατασκευασμένο ξύλινο κιβώτιο γεμάτο από σφιχτά τοποθετημένα μαύρα κουμπιά, χορδές, σκουριασμένα καρφιά και κομμάτια μετάλλου προηγείται των αντικειμένων του Marcel Duchamp που βρέθηκαν για πάνω από μια δεκαετία. Στη δουλειά της Σύγχρονης Ιστορίας, ένας ασθενής που ονομάζεται Albert G. αποδίδει πανέμορφα με μελάνι γεωμετρικά σχήματα και γραμμές – καθαρός αυτοματισμός- σε ένα αυθεντικό ύφος που θα μπορούσε να αναλάβει περισσότερο από δύο δεκαετίες αργότερα από τον André Masson. Και σε άλλο έργο, ένας ανώνυμος καλλιτέχνης έκοψε μια γερμανική εφημερίδα σε ένα τρίγωνο και έπειτα χρωματίστηκε, φαινομενικά τυχαία, ανάμεσα σε πολλά από τα γράμματα σε πορτοκαλί, κόκκινο και πράσινο μολύβι. Φυσικά, το έργο δεν σημαίνει απολύτως τίποτα, και όμως η σύνθεσή του, οι μικροσκοπικές κάθετες πτυχές και τα σύντομα κομμάτια κάθετης εκτύπωσης είναι τόσο εντυπωσιακά νέα που όταν βλέπεις την ημερομηνία να είναι το 1897, νομίζεις ότι υπήρξε ένα τεράστιο τυπογραφικό λάθος .

Σημείωση:Το παρόν κείμενο αποτελεί μετάφραση του άρθρου του Cody Delistraty και δημοσιεύτηκε αρχικά στις 2 Φλεβάρη,2018, στο theparisreview.org. Ελέω εξειδίκευκης, κάποια χωρία του προτύπου έχουν παραληφθεί. Διαβάστε στον παρακάτω σύνδεσμο το πρωτότυπο άρθρο : https://www.theparisreview.org/blog/2018/02/06/the-art-of-madness/